Boyotu / Çemenotu (Trigonella foenum-graecum)

Çemenotu ülkemizde kültürü yapılan önemli bitkilerden biridir. M.Ö. 2000 yıllarında eski Mısır'da kültüre alınmıştır. Baklagiller familyasından olan bu bitki halk arasında buy otu veya boyotu olarak da bilinmektedir.

Bir yıllık ve otsu bir bitki olan çemenotu 30-60 cm'ye kadar boylanır. Saplarının içi boş olup yuvarlağa yakındır. Koyu yeşil renkte olan bitki ilk gelişme döneminde tüylü daha sonra çıplak bir yapı gösterir. Yapraklar yonca yapraklarında olduğu gibi üçlüdür. 10-18 mm uzunluğunda olan çiçekleri sarımsı beyaz bazen ise açık pembe renktedir. Kıvrık ve sivri uçlu baklaları yaklaşık 10-20 tohum taşır.

Çemenotunun tohumu 3-5 mm uzunluğundadır, esmer kırmızı veya sarımsı esmer renktedir. Öğütülmüş halde güçlü kokuya sahiptir.

Çemenotu dünyada Yunanistan, Fransa, İspanya, İtalya, Cezayir, Mısır, Fas ve Hindistan gibi ülkelerde yetiştirilir. Ülkemizde Hatay, Şanlıurfa, Afyon, Kahramanmaraş, Gaziantep, Ankara, Çankırı, Kayseri ve Konya illerinde kültürü yapılır. Kuraklık ve yüksek sıcaklığa dayanıklı bir bitkidir.

Çemenotunun tohum ve vejetatif aksamı günümüzde kozmetik, eczacılık, gıda, tıp ve halk hekimliği alanlarında kullanılır. Tohumlar körilere lezzet vermek amacıyla kullanılır. Lezzet artırıcı olarak da gıda endüstrisinde kullanılmaktadır. İşlenmiş et ürünleri öncelikli kullanım alanıdır. Bazı ülkelerde çemenin yeşil yaprakları sebze ve baharat olarak tüketilir. Hindistan'da tohumundan salamura yapımında yararlanılır.

Çemen pastırma üzerine kaplanan karışımın başlıca maddesi olup, pastırmayı dış mikroorganizmalardan korur. Bitkinin meyve kabuğu poy denilen bir toz haline getirilip baharat olarak kullanılır.

Bunların dışında çemenden yeşil gübre olarak da yararlanılır. Otu ve taneleri yem bitkisi olarak da kullanılır.

Halk hekimliğinde de yaygın kullanım alanı bulunan çemen, balgam söktürücü, göğüs yumuşatıcı, süt artırıcı, hazmı kolaylaştırıcı, gaz giderici, bağırsak yumuşatıcı ve tahriş giderici özelliklerinden dolayı kullanılır. Ayrıca yaraları iyileştirici, boğaz ağrısını giderici, ateş düşürücü ve kan şekerini düşürücü özelliği ile şeker hastalığı ve kanser tedavisinde kullanılmaktadır. Bazı yörelerde çemenotu tohumlarından elde edilen boya kozmetik sanayisinde ve afrodizyak olarak kullanılır.

Tüm bunların dışında çemenotunun repellent etkisi olduğu ve özellikle fareleri uzaklaştırmada etkisi olduğu bilinmektedir.